Uşaq serebral iflici və nitq
Uşaq serebral iflici termini ilk dəfə 1893-cü ildə psixoanalitik Ziqmund Freyd tərəfindən təklif edilmişdir. Uşaq serebral iflicinin səbəbləri haqqında hələ viktorian dövrdə* (Viktorian dövr (1837—1901) — Böyük Britaniyanın və İrlandiyanın kraliçası, Hindistanın imperiatriçası Viktoriyanın hakimiyyətdə olduğu və ölkənin hərtərəfli inkişafı dövrü) 2 əsas nəzəriyyə mövcud idi. Ziqmund Freyd tərəfindən təklif edilmiş nəzəriyyəyə görə uşaqda beynin zədələnməsi bətndaxili dövrdə baş verir. Digər alim – Uilyam Littl isə israr edirdi ki, zədələnmə doğuş prosesində baş verir və serebral iflic doğuş zamanı uşağın beynində oksigenin çatışmamazlığının nəticəsi olur. Serebral iflic beynin ayrı-ayrı dövurlərdə (bətnda daxili dövrdə,doğuş zamanı və uşaq doğulduqdan sonra) və müxtəlif səbəblərdən aldığı zədə nəticəsində baş verən, uşağın hərəkətinə və bədən vəziyyətinə təsir göstərən beyin iflicidir. 1970-1980-cı illərdə bir qədər azalma qeyd olunsa da, hal-hazırda çoxalmaya tendensiya müşahidə olunur: 1000 yeni doğulmuş uşaqdan 2-5-də serebral iflic aşkarlanır.
Serebral ifliclin yaranma səbəbləri:
- Hamiləlik dövründə
- Doğuş zamanı
- Doğuşdan sonra
Serebral iflicin üç növü var:
- Spastik
- Atetoz
- Ataksiya və ya zəif balans
Serebral iflicli uşaqlarda nitq qüsurları olur. Rast gəlinən nitq qüsurları bunlardır:
- Dizartriya
- Alaliya
- Kəkələmə
- Anartriya və s.
Serebral iflic olan uşaqlarda pozğunluqların kompleks strukturunda əhəmiyyətli bir yer tezliyi qədər olan nitq pozğunluqları tutur 80%. Nitq pozğunluqlarının xüsusiyyətləri və onların şiddətinin dərəcəsi ilk növbədə ondan asılıdır beyin zədələnməsinin yeri və şiddətindən asılı olaraq.
Serebral iflicli uşaqların nitqi sistemli nitqin inkişaf etməməsi ilə xarakterizə olunur, bu zaman nitqin bütün komponentləri pozulur: fonetik-fonematik tərəf, leksik-qrammatik quruluş, rabitəli nitq və s.
Serebral iflicdə nitq pozğunluqlarının xüsusiyyətləri müəyyən edir:
- beyin zədələnməsinin lokalizasiyası və şiddəti;
- həmin şöbələrin inkişaf etməməsi və ya sonradan formalaşması nitq və psixi fəaliyyətdə böyük əhəmiyyət kəsb edən korteks;
- kinestetik, vizual və eşitmə qavrayışının qorunma dərəcəsi;
- vəziyyətperiferik nitq aparatı;
- uşağın ünsiyyətə ehtiyacını təmin edən intellektual-mnestik funksiyaların vəziyyəti;
- nitqin adekvatlığı və emosional mühit;
- şəxsi xüsusiyyətləri uşaq inkişafı
Nitqin deyiliş tərəfi tələffüz tempi-ritmik pozğunluqlarla xarakterizə olunur. Danışıq tempi adətən yavaş olur. Nəfəs alma dayaz olur, nitq ekshalasiyası tükənir, nəticədə nitqin ritmik quruluşu pozulur, nitqin mənası ilə əsaslandırılmayan fasilələr yaranır. Tələffüzdə demək olar ki, bütün səs qruplarının, xüsusən də artikulyasiyada mürəkkəb olan səslərin deyilişində problemlər özünü göstərir.
Artikulyar hərəkətlərin amplitüdü azalır, dilin bütün əzələlərinin (eninə, uzununa, şaquli) fəaliyyəti pozulur, labializasiyada çatışmazlıqlar (dodaqlar irəliləyir). Yumşaq damağın parezi qeyd edildiyi hallarda səs burundan daimi, sərbəst hava keçməsi ilə tələffüz olunmağa başlayır ki, bu da burun tembri, monoton, emosional olaraq ifadəsizdir.
Valideynlər tez-tez uşağı həddindən artıq qoruyur, onun üçün çox şey etməyə çalışırlar,
bütün istəklərini xəbərdar olurlar və ya bir jest və ya baxışa cavab olaraq yerinə yetirlər.Bu vəziyyətdə uşaqda şifahi ünsiyyət ehtiyacı formalaşmır, yəni
nitqin inkişafı üçün mühüm ilkin şərt unudulur.
Xüsusilə həyatın ilk illərində nitqin inkişafına mənfi təsir göstərir;müxtəlif tibb müəssisələrində uzun müddət qalma, eləcə də mənfi
emosional fon, tez-tez bu uşaqlarda baş verən reaktiv vəziyyətlər anadan ayrıldıqda və yerləşdirmə vəziyyətində adi həyat tərzini dəyişdirir.Əlbətdə buda uşağa mənfi təsir edir.
Erkən yaşda serebral iflic olan uşaqların demək olar ki, əksəriyyətində bu xüsusiyyətlər görünür.Beləki ,
yavaş-yavaş artan aktiv lüğət, uzun cümlə yerinə bir sözlə ifadə etmək və s. Adətən passiv lüğət (nitqin başa düşülməsi) daha aktivdir. Melodik-intonasiyanın inkişafı ləngiyir nitqin tərəfləri, həmçinin ritmin qavranılması və təkrar istehsalı. Uşaqların nitq fəaliyyəti nitqdə tək sözlər, daha az tez-tez sadə qısa cümlələr üstünlük təşkil edir.Çətinliklə söz, obyekt və ən sadə hərəkət arasında əlaqə yaranır.
Xüsusilə də vurğulamaq istərdik ki,serebral iflicli uşaqlarda ağız suyu(hipersalivasiya), udqunma(disfaqiya), çeynəmə kimi problemlərdə özünü göstərir. Bu səbəbdən də loqopedik işi gecikdirmək olmaz.