Nitq aparatının anatomik-fizioloji mexanizmi

Nitqin anatomik və fizioloji mexanizmlərini, yəni nitq fəaliyyətinin struktur və funksional təşkilini bilmək, birincisi, normal nitqin mürəkkəb mexanizmini təqdim etməyə, ikincisi, nitq patologiyasını differensial şəkildə təhlil etməyə, üçüncüsü, islahedici təsirin yollarını düzgün müəyyənləşdirin.

Nitqin anatomik-fizioloji mexanizmi iki hissədən ibarətdir. Mərkəzi nitq aparati və periferik nitq aparati. Hər iki aparat bir-biri ilə six əlaqədədir. Mərkəzi nitq aparatı baş beyində yerləşir və o, baş be­yin qabığından (daha çox sol yarımkürə), qabıqaltı düyün­lər­dən, ötürücü yollardan, beyin kökünün (uzunsov beynin) nüvəsindən və tənəffüs, səs və artikulyasiya əzələlərinə ge­dən sinirlərdən ibarətdir. Qabıqaltı düyünlər nitqin ritm, temp və ifadəliliyinə təsir göstərir. Baş beyin qabığı danışıq üzvləri ilə iki cür sinir yolları ilə əlaqədardır: mərkə­zə­qa­çan və mərkəzdənqaçan sinirlər.

Nitq, ali sinir fəaliyyətinin digər təzahürləri kimi, reflekslər əsasında inkişaf edir. Nitq refleksləri beynin müxtəlif hissələrinin fəaliyyəti ilə əlaqələndirilir. Lakin beyin qabığının bəzi hissələri nitqin formalaşmasında böyük əhəmiyyət kəsb edir. Bu, beynin əsasən sol yarımkürəsinin frontal, temporal, parietal və oksipital loblarıdır (solaxaylarda, sağda). Frontal girus (aşağı) motor sahəsidir və öz şifahi nitqinin formalaşmasında iştirak edir (Broka mərkəzi). Temporal girus (yuxarı) səs stimullarının gəldiyi nitq-eşitmə sahəsidir (Vernike mərkəzi). Bunun sayəsində başqasının nitqinin qavranılması prosesi həyata keçirilir. Nitqi başa düşmək üçün beyin qabığının parietal lobu vacibdir. Oksipital lob vizual sahədir və yazılı nitqin mənimsənilməsini təmin edir (oxumaq və yazarkən hərf şəkillərinin qavranılması). Bundan əlavə, uşaq böyüklərin artikulyasiyasını vizual qavrayışına görə nitq inkişaf etdirməyə başlayır.

Subkortikal nüvələr nitqin ritminə, tempinə və ifadəliliyinə cavabdehdir.

Aparıcı yollar. Beyin qabığı nitq orqanları (periferik) ilə iki növ sinir yolu ilə bağlanır: mərkəzdənqaçma və mərkəzdənqaçma. Mərkəzdənqaçma (motor) sinir yolları beyin qabığını periferik nitq aparatının fəaliyyətini tənzimləyən əzələlərlə birləşdirir. Mərkəzdənqaçma yolu Brokanın mərkəzindəki beyin qabığından başlayır. Periferiyadan mərkəzə, yəni nitq orqanlarının bölgəsindən baş beyin qabığına qədər mərkəzdənqaçma yolları var. Mərkəzdənkənar yol proprioreseptorlarda və baroreseptorlarda başlayır.

Proprioseptorlar əzələlərdə, vətərlərdə və hərəkət edən orqanların oynaq səthlərində yerləşir.

Nitq aparatının quruluşu

Periferik nitq aparatı 3 şöbədən ibarətdir : tənəffüs, səs və artikulyasiya aparatından. Nəfəs şöbəsinə ağ ciyər­lər, bronxlar, traxeya köks qəfəsi daxildir.

 Səsin yaranması zamanı səs telləri yumulmuş vəziy­yət­də olur. Nəfəsvermə nəticəsində hava axını həmin yumul­muş səs tellərinin büküşləri arasından keçərk onları bir qə­dər kənara itələyir. Səs telləri özünün elastikliyi və səs keçi­dini daraldan vəziyyətinə qayıdır. Beləliklə də, yumulma və açılma o vaxta qədər davam edir ki, səs törədən hava axı­nı­nın təzyiqi dayandırılsın. Başqa sözlə, fonasiyada (səs­lən­mə) səs tellərinin rəqslənməsi, köndələn istiqamətdə, yəni yuxarı və aşağıya deyil, daxilə və xaricə tərəf hərəkət edir. Nəticədə, səs tellərinin rəqslənməsi ətraf mühitə ötürü­lə­rək danışıq səsi kimi qavranılır. Artikulyasiyada ən əsas üzv dildir. Dil ön, orta, arxa olmaq üzrə üç hissədən ibarətdir. Dilin ən mütəhərrik və fəal hissəsi onun ön hissəsidir. Dil böyük kütləvi əzələdir. Çənələrin yumşalmış vəziy­yə­tində o ağız boşluğunu tamamilə tutur.