Eşitmə problemi və nitq

Uşaqlıqda eşitmənin əhəmiyyətini qiymətləndirmək çətindir. Bu hiss sayəsində uşaq nitq və ünsiyyət bacarıqlarını inkişaf etdirir, ətraf aləmi çoxsəsli “səslənmələr” vasitəsilə öyrənir, oxumağı öyrənir, musiqidən həzz alır, təhlükə barədə xəbərdarlıq alır. Kifayət qədər yaxşı eşitməyən, sözləri yanlış şəkildə anlayan uşaq cümlədəki sözlər arasındakı əlaqəni tuta bilmir. Əlbətdə ki, nitqin inkişafını və onun başa düşülməsi bu zaman qaçılmaz olur. Yaxşı eşitmə rənglərlə, biliklərlə və sərhədsiz ünsiyyətlə dolu bir dünyadır - bu parlaq və maraqlı indiki və perspektivli gələcəkdir.

Eşitmənin yaranmasını qısa şəkildə anlatsaq belə olur.

Qulaq 7000 müxtəlif siqnalı seçə bilir və beyinə səs mənbəyinin yerini təyin etməyə kömək edir. İnsan qulağı üç hissədən ibarətdir – xarici, orta və daxili qulaq. Xarici qulaq: xarici qulaq səsləri toplayaraq xarici qulaq keçəcəyi vasitəsi ilə təbil pərdəsinə ötürür. Orta qulaq: Səs dalğaları təbil pərdəsini hərəkətə gətirir. Sümükcüklər, yəni çəkic, zindan və üzəngi sümüyü, hərəkəti gücləndirərək daxili qulağa ötürür. Daxili qulaq: İlbizdə mexaniki hərəkət sinir impulslarına çevrilir. Eşitmə siniri vasitəsi ilə impulslar beyinə ötürülür.

Bir çox valideyn əmindir ki, əgər uşaq sakit səslər eşidirsə, xışıltı, duyğulara reaksiya verirsə, müraciət edirsə, deməli onun eşitməsi ilə bağlı hər şey qaydasındadır. Lakin, belə deyil. Nitqin gecikməsini müəyyən edən müəyyən eşitmə qüsurları var, lakin eyni zamanda ev təsərrüfatlarının müayinəsində, hətta bir audiolog tərəfindən aşkar etmək çətindir.

Daha aydın olması üçün səslərin qavranılması prosesi bir neçə mərhələdən ibarətdir:

1. Həssas hüceyrələrə səsin ötürülməsi
2. Həssas hüceyrələr
3. Beyin qabığına keçirici yollar boyunca səsin keçirilməsi
4. Qabıqda emal.

Bu mərhələlərdən hər hansı birində problem müəyyən dərəcədə eşitmə itkisinə səbəb olur.

Uşaq doğulduğu ilk gündən etibarən onu daim nəzarətdə saxlamalı, şübhəli bir hal müşahidə etdikdə ailə həkimə müraciət edilməlidir. Son araşdırmalar göstərir ki, vaxtında müdaxilə edildiyi təqdirdə eşitmə problemi ilə doğulan uşaqların böyük əksəriyyəti bir müddət sonra normal eşitməyə başlayırlar.

Körpənin eşitmə problemi ilə doğulmasının bir çox səbəbləri var. Bunlarda müəyyən anaların günahı ucbatından baş verir. Məsələn qadın hamiləlik zamanı spirtli içkilərə və siqaretə meyillidirsə, bu uşağın problemli doğulma riskini xeyli artırır. Uşağın zəif eşitməsinin bir səbəbi də genetik faktorlarla əlaqədardır. Belə ki, valideynlərdən birində uşaq vaxtı eşitmə problemi olubsa bu mütləq özünü körpədə də göstərəcək. Həmçinin körpəlik zamanı uşaqların ağır infeksiya keçirməsi və ya tempratur yüksəlməsi sonrada bu özünü göstərə bilər. Körpənin qulağından maye gəlməsinə səbəb olan, 3 aydan çox davam edən və xroniki hal alan qulaq infeksiyasına yoluxması və s.

Əgər ki, uşağınızda aşağıda qeyd edilən əlamətlər varsa həkimə müraciət etmək lazımdır. Belə ki:

• Əgər uşağınız, 6 aylığına qədər:
• Səslərə ağlamaq, gülmək və ya digər bir formada reaksiya vermirsə;
• Səs-küyə oyanmırsa;
• Səsləri təqlid etmirsə;
• Başını səs gələn istiqamətə çevirmirsə;
• 6 - 12 ay arasında:
• Soruşduqda ona tanış bir obyekti və ya şəxsi göstərə bilmirsə;
• Qəribə səslər çıxarmayıbsa (və ya ümumiyyətlə danışmırsa);
• Sadə komandalara (“Əlini yellə”, “Gül” və s.) reaksiya vermirsə;
• 18 ay - 2 yaş arasında:
• İlk çağırışdaca səsinizə və ətrafdakı səslərə reaksiya vermirsə;
• Səsin haradan gəldiyini çətinliklə müəyyən edirsə;
• Tanış simalar və ya cismlər gördükdə sadə sözlər işlətmirsə;
• Yaşıdlarının istifadə etdiyi sözləri deyə bilmirsə və s .

Məhz bu hallarda vaxt itirmədən qulaq-burun həkiminə müraciət etməniz lazımdır.

Yuxarıdakı hər hansı bölmədə göstərilən əlamətlərdən hər hansı biri uşağınızda müşahidə edilərsə, deməli eşitmə ilə bağlı problem vardır. Bu zaman onu durmadan  eşitmə testindən keçirin. Qeyd edək ki, bu testdən keçmək üçün heç bir yaş məhdudiyyəti yoxdur. Hətta yeni doğulmuş körpə belə bu prosedurdan keçirilib qulağında problemin olub-olmaması ilə bağlı dəqiq diaqnoz qoyula bilər.

Təəsüf ki, Azərbaycanda yeni doğulan uşaqlarda eşitmə testindən keçirilmə ilə bağlı heç bir məcburi qərar yoxdur. Yaxın qonşumuz Türkiyədə isə yeni doğulan uşaqlar 2 ayına qədər məcburi şəkildə eşitmə testindən keçməlidir.

Kiçik uşaqlarda eşitmənin qismən, yaxud tam itirilməsi intellektin azalmasına və əqli inkişafın ləngiməsinə səbəb olan yeganə fiziki qüsurdur. Eşitməmək uşağın öz nitqini və ətrafdakıların danışığını eşitmək imkanlarını kəskin surətdə azaldır. Belə uşaqlar danışmağı da çətin öyrənirlər. ABŞ-da doğum evlərində aparılan eşitmə skrinninqinin nəticələrinə görə, hər yüz yeni doğulmuş uşaqdan birində eşitmənin anadangəlmə qüsurlarına rast gəlinir.

Uşaqlarda eşitmə problemlərini əsasən valideynləri qeyd edir. Subyektiv şikayətlər isə eşitmənin pisləşməsindən, qulaqlarda səs, küy olmasından, müvazinətin pozulması və başgicəllənmədən ibarət olur.

Diaqnostikası:

Təəssüf ki, ölkəmizdə eşitmə problemi olan uşaqların böyük qismini yalnız 3 yaşdan sonra aşkar edirlər. Bəzən isə eşitmənin pozulması 6-7 yaşda, uşaq məktəbə gedəndə aşkara çıxır. Əksər hallarda belə uşaqlara kömək etmək mümkün olur. Amma onlar üçün eşitmələrini tamamilə itirməmək məqsədilə daimi nəzarətdə olmaq və eşitmə cihazlarından istifadə etmək vacib sayılır. Belə uşaqlarda bu qədər uzun zaman müddətində spesifik psixologiya formalaşır və onlar üçün eşitməsi normal olan uşaqların mühitinə uyğunlaşmaq çətin olur. Pis eşidən uşaqları yenidən öyrətmək çox çətindir, çünki onlarda kifayət qədər eşitmə təcrübəsi yoxdur. Yeni doğulmuş uşaqda eşitməni tədqiq etmək çox vacibdir ki, anadangəlmə qüsurlar vaxtında aşkar edilsin. Hətta valideynlər belə aşağıdakı hallara diqqət yetirsələr, uşaqda eşitmənin pozulmasından şübhələnə bilərlər: Bildiyimiz kimi, körpələrdə bu xəstəlikləri aşkar etmək üçün obyektiv müayinə metodlarının olması çox vacibdir. Məsələn, Qərbdə və ABŞ-da kiçik yaşlı uşaqlarda OAE (Otoakustik emissiya) və BERA müayinəsi, nisbətən böyük uşaqlarda isə əlavə olaraq uşaq audiometriyası üsulları zəruri hesab olunur və aparılır. Bu metodlar həm ilkin diaqnostika, həm də xəstəliyin proqressivləşməsinin vaxtında təyin edilməsi nöqteyi-nəzərindən çox əhəmiyyətlidir.

OAE və BERA obyektiv müayinə metodları olmaqla, səs qıcığına qarşı daxili qulağın (OAE) və beyin kötüyünün (BERA) cavab reaksiyalarını qeyd edərək yeni doğulmuş və kiçik yaşlı uşaqlarda eşitmənin patologiyasını aşkar edir. Bu müayinələri uşaq anadan olduqdan dərhal sonra da aparmaq mümkündür. BERA belə obyektiv müayinələrin ən həssasıdır və eşitmə azlığını və karlığı aşkar edən əvəzsiz metoddur. Bu müayinə Azərbaycanda da həyata keçirilir.

Müalicəsi:

Burada vacib olan eşitmə azlığının səbəbinin orta, yaxud daxili qulaqda olmasını müəyyən etməkdir. Əgər orta qulaqda problem varsa, eşitmə cihazından daimi istifadə etməklə və orta qulaqda aparılan plastika əməliyyatları ilə 80-90%-ə qədər müsbət nəticə almaq mümkündür. Ancaq daxili qulaq problemlərində yuxarıda sadalanan müayinələri aparmaqla eşitmə dərəcəsini təyin etmək və müalicəni buna əsasən istiqamətləndirmək lazımdır. Son onilliklərdə ağır dərəcəli eşitmə problemi olanlarda və kar insanlarda Koxlear implantasiya əməliyyatı uğurla tətbiq olunur. Bu əməliyyat həm uşaqlarda, həm də böyüklərdə aparılır. Əməliyyat vasitəsilə daxili qulağa xüsusi elektrodlar yeritməklə eşitməni təmin etmək mümkündür. 2-3 yaşına qədər implantasiya olunmuş uşaqlar çox zaman normal məktəbə gedirlər və heç bir nitq qüsurları olmur.

Mümkün qədər erkən dövrdə (3-4 aylığından) eşitmə aparatı quraşdırılmalı və bərpa proqramı hazırlanmalıdır. Eşitmə hissini inkişaf etdirmək üçün mütləq xüsusi məşğələlər keçirilməli, eyni zamanda şifahi nitq və müəyyən yaşdan sonra oxumaq vərdişləri də formalaşdırılmalıdır. Səslərin düzgün tələffüzü, səsin formalaşması və xüsusiyyətlərinin korreksiyası üçün “Görünən danışıq” adlı kompyuter kompleksi hazırlanmışdır. Kompleks 2 yaşından başlayaraq, ağır eşidən və kar uşaqlar, məktəblilər və böyüklər üçün nəzərdə tutulmuşdur və şifahi nitqi zəif eşidənlər üçün, loqopedik təcrübədə və xarici dillərin öyrənilməsində istifadə olunur. Bu, səsin korrektə edilməsi üçün və fonoloji çalışmalardan ibarətdir.

Körpəlik və ya daha yaşlı uşağa eşitmə qüsuru diaqnozu qoyulubsa, bu, valideynlərin imtina etməsi üçün səbəb olmamalıdır. Təcrübə göstərir ki, eşitmə qüsurlu körpələrə danışmağı öyrətmək olar. Bu proses tamamilə sağlam uşağı olan bir ailədən bir az daha uzun sürəcək, lakin bu kritik deyil. Əsas odur ki, hərtərəfli inkişaf üçün lazım olan şəraiti təmin etmək və xüsusi məşqləri yerinə yetirməkdir. Ev tapşırıqlarını ixtisaslaşdırılmış bir mərkəzdə dərslərlə əvəz etmək daha yaxşıdır.

Uşaqların nitqinin inkişafı üçün vacib şərtlərdən biri də eşitmə aparatının alınmasıdır. Eşitmə itkisini nə qədər tez görsəniz və hər iki qulağına kiçik bir cihaz qoysanız, uşaq danışmağı və cəmiyyətə daha asan uyğunlaşmağı bir o qədər tez öyrənir. Mütəxəssislər yalnız bir neçə belə cihazı quraşdırmağı məsləhət görürlər. Körpə hər iki tərəfdən səsləri eşidə biləcək və həm məşq zamanı, həm də gündəlik həyatda narahatlıq hiss etməyəcək.

0 yaşdan 3 yaşa qədər eşitmə qüsuru olan uşaqlar çox vaxt yeni sözləri öyrənmirlər və ya onları təhrif edir və səhv tələffüz edirlər: sonluqları udmaq, hecaları qarışdırmaq. Düşüncələrini formalaşdırmaq onlar üçün daha çətindir və inkişaf etmiş bir nitq aparatı ilə körpə "öz" dilində danışa bilər, çünki həqiqi nitqin səsləri ona təhrif olunmuş şəkildə gəlir.

Hörmətli ailələr uşağınızda eşitmə problemi aşkarlandığı zaman profilaktik tədbirlər üçün mütləq loqopedik müayinədəndə keçin. Gələcəkdə hər hansı bir riskin qarşısını almaq bu zaman mümkün olur.