Nitq pozuntularının təsnifatı

Nitq yalnız insana xas olan xüsusi və ən mükəmməl ünsiyyət formasıdır. Şifahi ünsiyyət (ünsiyyət) prosesində insanlar fikir mübadiləsi aparır, bir-birinə təsir edir. Nitq ünsiyyəti dil vasitəsilə baş verir. Dil fonetik, leksik və qrammatik ünsiyyət vasitələri sistemidir. Natiq öz fikrini ifadə etmək üçün lazım olan sözləri seçir, onları dilin qrammatikasının qaydalarına uyğun bağlayır və nitq üzvlərini artikulyasiya etməklə tələffüz edir.

Sirr deyil ki,nitq ən mürəkkəb formalı ali psixi funksiyadır.  Digər tərəfdən, nitq mərkəzi və periferik hissədən  istifadə etməklə həyata keçirilən insanın kommunikativ fəaliyyətinin əsas növlərindən biridir. Nitq bir proses kimi qədim zamanlardan insanları həmişə maraqlandırmışdır. Belə ki, Misir "Memfis teologiyası abidəsi"ndə (e.ə. IV minillik) deyilir ki, “dil sadəcə ürəkdən gələni tələffüz edir”. Müasir mövqelərdən dilin psixika ilə əlaqəli olduğu iddia edilir və  onun məhsulu kimi görürdülər. Platon hesab edirdi ki, nitq fəaliyyəti, şüurun məhsuludur. Həmçinin nitqi fəaliyyət olaraq anlatsaq, Aristotel onu funksional və çoxformalı xarakterə mənsub situasiya və fəaliyyətlərlə əlaqəsini qeyd etmişdir.-1

Loqopediyanın yaranması ilə bu elmlə məşğul olan bütün alimlər nitq pozuntularının müxtəlif təsnifatlarını yaratmağa çalışdılar. Lakin nitqin birbaşa mexanizmlərinin öyrənilməməsi bu pozuntuları təsnif etməyə olduqca çətin olmasına səbəb olur.

Əvvəllər loqopediyanın öz təsnifatı yox idi və o, tibb elminə əsaslanırdı. Təsnifatı ilk təklif edənlərdən biri mövcud nitq pozuntularını sistemləşdirən A. Kussmaul (1877) olmuşdur. Bu təsnifat klinik olaraq tanındı. Loqopediyanın  inkişafı prosesində müəyyən edilmişdir ki, inkişaf prosesində baş verən nitq pozuntuları artıq qurulmuş bir sistemdə yaranmış pozuntularla eyniləşdirilə bilməz.

Məhz bu səbəbdən də alternativ təsnifat yaratmağa ehtiyac var idi. Hal-hazırda müasir loqopediyada 2 təsnifatdan istifadə edilir: klinik-pedaqoji və psixoloji-pedaqoji və ya pedaqoji (R.E.Levinaya görə). Bu təsnifatlar nitq pozuntularının problemlərini iki tərəfdən, müxtəlif nöqteyi-nəzərdən keçirir, lakin bunlar bir-birinə zidd deyil, əksinə, bir-birini tamamlayır. Məlumdur ki, nitq pozuntuları onların dərəcəsindən, təsirlənmiş funksiyanın lokalizasiyasından, zədələnmə vaxtından, aparıcı qüsurun təsiri altında baş verən ikinci dərəcəli sapmaların şiddətindən asılı olaraq müxtəlifdir.

Beləliklə, müasir loqopediyada nitq pozuntularının 11 forması fərqləndirilir. Onlardan 9-u şifahi nitqin yaranmasının və həyata keçirilməsinin müxtəlif mərhələlərində baş verən pozuntulardır: disfoniya, taxilaliya, bradilaliya, kəkələmə, dislaliya, dizartriya, rinolaliya, alaliya və afaziya; və 2 yazı-oxu pozuntuları: disqrafiya və disleksiya. Qeyd etmək lazımdır ki, bu təsnifata yalnız xüsusi korreksiya üsulları yaradılmış pozuntu növləri daxildir. Bu pozuntular içərisində öz növləri və alt növləri ola bilər, bunlar aşağıdakı bölmələrdə daha ətraflı müzakirə ediləcəkdir.-2

Bu gün loqopedlər  qeyd etdiyimiz kimi nitq pozuntularının iki əsas təsnifatını istifadə edirlər:Klinik- pedaqoji təsnifat. Bu təsnifat psixoloji və linqvistik meyarlarla birləşən etiopatogenetik meyarlara əsaslanır. Nitq pozuntularının klinik-pedaqoji təsnifatında bir neçə növ patologiya ilə fərqlənir.

Psixoloji -pedaqoji təsnifat. Burada isə əksinə, pozuntular xüsusidən ümumiyə qruplaşdırılır. Bu, müxtəlif psixoloji və linqvistik meyarların birləşməsini nəzərə alır. Bu təsnifat anomal inkişafın müxtəlif formalarında pozğunluğun təzahürlərini vurğulayır. Psixoloji-pedaqoji təsnifata görə hər hansı nitq pozğunluğu ünsiyyət vasitələrinin dəyişməsinə və ünsiyyət vasitələrindən istifadənin pozulmasına səbəb olur.

Klinik təsnifat  (nitq çatışmazlığının səbəbləri və patoloji təzahürlərinin tədqiqi əsasında):

• Disfoniya səs aparatında patoloji dəyişikliklər nəticəsində fonasiyanın olmaması və ya pozulmasıdır. O, fonasiya çatışmazlığı (afoniya) və ya səsin gücü, hündürlüyü və tembrinin pozulması (disfoniya) şəklində özünü göstərir.
• Bradilaliya patoloji olaraq yavaş nitq sürətidir.
• Taxilaliya nitqin patoloji sürətlənməsidir.
• Kəkələmə (logonevroz) nitq aparatının əzələlərinin qıcolması nəticəsində nitqin tempo-ritmik tərəfinin pozulmasıdır.
• Dislaliya normal eşitmə və nitq aparatının innervasiyası ilə səs tələffüzünün pozulmasıdır.
• Rinolaliya nitq aparatının anatomik və fizioloji qüsurları nəticəsində səsin tembrinin və səs tələffüzünün pozulmasıdır.
• Dizartriya mərkəzi sinir sisteminin üzvi zədələnməsi ilə əlaqəli nitqin səs tərəfinin pozulmasıdır. Yalnız səs tələffüzü deyil, həm də temp, ifadəlilik və modulyasiya əziyyət çəkir.
• Alaliya - uşağın inkişafının prenatal və ya erkən dövründə (nitqin formalaşmasından əvvəl) baş beyin qabığının nitq zonalarının üzvi zədələnməsi səbəbindən nitqin olmaması və ya inkişaf etməməsidir.
• Afaziya ağır beyin zədələri, iltihabi proseslər və şişlər, damar xəstəlikləri və qan dövranı pozğunluqları nəticəsində yerli beyin zədələnmələri ilə bağlı əvvəllər formalaşmış nitqin tam və ya qismən itirilməsidir.
• Yazı pozğunluqları: Disleksiya, hərflərin hecalara, hecaların isə sözlərə birləşməsi, hərfləri tanıma və tanımaqda çətinliklə özünü göstərən və ən sadə mətnin belə səhv başa düşülməsinə səbəb olan oxu pozğunluğudur.
• Disqrafiya spesifik yazı pozğunluğudur. O, hərflərin qeyri-sabit optik-məkan təsvirlərində, səs-heca tərkibinin və cümlə quruluşunun təhriflərində özünü göstərir.

Əvvəllər loqopedlər nəticə olaraq psixoloji və pedaqoji təsnifata görə yalnız nitqin inkişaf etmə səviyyəsini yazırdılar. Klinik və psixoloji təsnifata görə nitq pozğunluğunun növü haqqında nəticə nevroloqlar tərəfindən verilməli idi və edilməlidir. Bununla belə, son vaxtlar nevroloqların diaqnostikasında nitq pozuntusunun növünü tapmaq və nəticə çıxarmaqda çəkinlik çəkə bilirlər.Bu səbəbdəndə ailələr loqopedlərə üstünlük verirlər. Çünki loqoped uşağın nitqinin ətraflı müayinəsini aparır (bu, nevroloqun müayinəsi çərçivəsində sadəcə qeyri-mümkündür) və hər bir konkret halda nitqin inkişaf etməməsi əlamətlərini daha dəqiq görür. Buna görə də, təkmilləşdirmə kurslarında ən son tövsiyələr iki təsnifatdan istifadə etməyi və nəticədə həm nitqin inkişaf etməməsi səviyyəsini, həm də nitq pozuntusunun növünü yazmağın zəruriliyindən danışır.Amma nə olursa olsun loqoped təsnifata baxmadan əvvəl psixoloq,nevropatoloq və ya psixiatorun rəyini nəzərə almalıdır.

1-(«соблюдение уместности» слога и средств речи) (цит. по: Ковшиков В.А., 2018).

2-РЕЧЕВЫЕ НАРУШЕНИЯ У ДЕТЕЙ Под редакцией Л.С.Чутко, О.В.Елецкой Москва 2019